check_box_outline_blank zoom_in zoom_out
SSRQ ZH NF I/1/3 12-1

Sammlung Schweizerischer Rechtsquellen, I. Abteilung: Die Rechtsquellen des Kantons Zürich. Neue Folge. Erster Teil: Die Stadtrechte von Zürich und Winterthur. Erste Reihe: Stadt und Territorialstaat Zürich. Band 3: Stadt und Territorialstaat Zürich II (1460 bis Reformation), von Michael Schaffner

Zitation: SSRQ ZH NF I/1/3 12-1

Lizenz: CC BY-NC-SA

Bewilligung eines besonderen Ablasses für den baulichen Unterhalt der Kirchen in Zürich durch Papst Sixtus IV.

1479 Juli 12. Rom, St. Peter

Papst Sixtus IV. bewilligt, nachdem ihm Bürgermeister, Rat und Zunftmeister der Stadt Zürich in einer Bittschrift geschildert haben, dass die Kirchen des Fraumünsters und der Propstei in ihrer Stadt unvollendet seien und dem Grossmünster wegen Alters Einsturz drohe, ferner die Wasserkirche wegen Zusammenbruchs ihrer Mauern in das Wasser gestürzt sei, weil die nötigen Mittel für Wiederherstellung und Erhaltung dieser Kirchen fehlen, all denjenigen, die beichten und Busse leisten sowie andächtig in der Woche des Kirchenfestes von Felix und Regula (11. September) eine der drei genannten Kirchen besuchen und zu ihrer Reparatur und ihrem Unterhalt einen Beitrag leisten gemäss ihrem Gewissen oder auf Anweisung ihres Beichtvaters, einen Ablass, der demjenigen der stadtrömischen Kirchen während des Jubeljahres 1475 entspricht. Diese Bewilligung gilt für die nächsten fünf Jahre, danach können sich die Gläubigen durch Erfüllung der genannten Bedingungen noch einen Ablass von sieben Jahren und sieben Quadragenen erwirken. Die päpstlichen Nuntien Gentilis von Spoleto und Franciscus von Petrucia werden ermächtigt Beichtväter zu ernennen, die während des Zürcher Jubiläums auch bei päpstlichen Reservatfällen das Busssakrament spenden können. Innerhalb der nächsten fünf Jahre dürfen innerhalb des Bistums Konstanz keine weiteren Plenarablässe bewilligt werden. Wer ausserhalb Zürichs in den Bistümern Konstanz, Basel und Chur zum Bau der drei Zürcher Kirchen beiträgt, aber an deren persönlichem Besuch aus einem legitimen Grund wie Krankheit, Alter oder Schwangerschaft gehindert ist, soll den Ablass dennoch erhalten. Kopien dieser Urkunde, die von Notaren ausreichend beglaubigt sind, soll gleicher Glauben geschenkt werden wie dem Original.

  • Signatur: StAZH C II 1, Nr. 716
  • Originaldatierung: 1479 Juli 12
  • Überlieferung: Original
  • Beschreibstoff: Pergament
  • Format B × H (cm): 68.0 × 43.0
  • 1 Siegel:
    1. Papst Sixtus IV.Person: , Bulle, rund, angehängt an Schnur, gut erhalten
  • Sprache: Latein
  • Edition
    Regest
    • REC, Bd. 5, Nr. 15199

Der in der vorliegenden Bulle gewährte ausserordentliche Ablass steht in Zusammenhang mit der durch Papst Sixtus IV.Person: verfolgten Bündnispolitik, die sich wesentlich auf die Unterstützung durch die EidgenossenschaftOrt: stützte. Neben ZürichOrt: hatte einige Jahre zuvor auch BernOrt: von SixtusPerson: eine vergleichbare Ablassurkunde für den Bau seines Münsters erhalten (StABE Stift). Für ZürichOrt: ergab sich auf diese Weise die Gelegenheit, den baulichen Rückstand einzuholen, der seit Mitte des 15. Jahrhunderts nicht zuletzt durch die Kosten des verlorenen Alten Zürichkriegs im Vergleich zu anderen Reichsstädten entstanden war. Der fünf Jahre andauernde Ablass und der dadurch ermöglichte Neubau der WasserkircheOrt: wurde auch durch die Chronisten Gerold EdlibachPerson: und Heinrich BrennwaldPerson: in ihren Chroniken beschrieben (Moser/Vitali, Ablasstraktat, S. 57-58). Im selben Jahr erhielt ZürichOrt: zudem das Vorschlagsrecht für kirchliche Ämter und Pfründen von FraumünsterOrganisation: , GrossmünsterOrganisation: und in EmbrachOrganisation: (SSRQ ZH NF I/1/3, Nr. 11).

Der vorliegende Ablassbrief ist eng verbunden mit den Anfängen der ZürcherOrt: Druckgeschichte. Im April 1479 erlangte der Drucker Sigmund RotPerson: das Bürgerrecht und noch im selben Jahr richtete er in den Räumlichkeiten des PredigerklostersOrt: die erste Offizin der Stadt ein. Drei der vier ersten Druckerzeugnisse stehen in Zusammenhang mit dem durch SixtusPerson: gewährten ausserordentlichen Ablass: Dabei handelte es sich um das lateinische Ablasstraktat des Albert von WeissensteinPerson: , einen Abdruck der vorliegenden Urkunde im lateinischen Originaltext sowie eine deutsche Teilübersetzung mit erläuternden Anmerkungen (für die bibliographischen Angaben zu den Drucken vgl. Vischer, Druckschriften, Nr. A 1; A 3; A 4, S. 27-28).

Zur vorliegenden Bulle vgl. Moser/Vitali, Ablasstraktat, S. 49-58; Jezler 1994, Nr. 58, S. 244; zu den Anfängen der ZürcherOrt: Druckgeschichte vgl. Leemann-van Elck 1934a, S. 11-22; zur Bündnispolitik von Papst Sixtus IV.Person: vgl. Stoecklin 1941.

Editionstext


SixtusPerson: episcopus, servus servorum dei, universis christifidelibus presentes litteras inspecturis salutem et apostolicam benedictionem.
Thesauri sacratissime
passionis dominice, quem in ecclesiasticis sacramentis reconditum divine pietatis miseratio pro suorum salute fidelium in eterne vite premium erogari disposuit, meritis licet insufficientibus dispensatores effecti, tunc commisse dispensationis ministerium digne
credimus peragere cum ipsius thesauri salubre comertium in opus reparationis, necnon complementi ac conservationis ecclesiarum vetustate consumptarum et imperfectarum cum animarum salute christifidelium convertimus.
Sane exhibita exhibitaAuffällige Schreibung nobis nuper pro parte
dilectorum filiorum magistri civium, consulum et scabinorum communitatis opidi TuricensisOrt: Organisation: , Constantiensis diocesisOrt: petitio continebat, quod sanctorum martyrum FelicisPerson: et RegulePerson: abbatieOrganisation: , prepositureOrganisation: et Aquatice NuncupatorumOrt: ecclesiarum dicti opidi dueMenge: 2 imperfecte et ex eis altera
vetustate ruinam minatur, tertiaMenge: 3 vero parietibus collisis in fluvium collapsa est. Et quia ad illarum perfectionem, reparationem, manutentionem et conservationem ipsarum ecclesiarum fructus, redditus et proventus non sufficiunt, christifidelium huiusmodi suffragia plurimum
sunt oportuna.
Quare pro parte magistri civium, consulum et scabinorumOrganisation: predictorum nobis fuit humiliter supplicatum, ut ipsarum ecclesiarum necessitati in premissis oportune providere de benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur cupientes, ut ecclesie ipse respective
perficiantur, reparentur, manuteneantur et conserventur, necnon campanis, calicibus, libris et aliis ecclesiasticis ornamentis muniantur, ipseque ecclesie peramplius congruis frequententur honoribus, ac ipsi christifideles devotionis causa eo libentius confluant ad easdem
et ad illarum perfectionem, reparationem, manutentionem, conservationem et munitionem huiusmodi eo promptius manus porrigant adiutrices, quo ex hoc ibidem dono celestis gratie uberius conspexerint se refectos, huiusmodi supplicationibus inclinati, de omnipotentis dei misericordia ac beatorum Petri et PauliOrganisation: apostolorum eius auctoritate confisi decernimus et declaramus, quod omnes et singuli utriusqe sexus christifideles vere penitentes et confessi, qui ecclesias predictas a primis vesperis vigilie festi dictorum sanctorum, quod celebratur decima mensis septembrisDatum: 10. September (Kirchenfest), usque ad secundas vesperas octave prefati festi inclusive semel duntaxat devote visitaverint et pro perfectione, reparatione, manutentione et munitione predictis, quantum eorum conscientia dictaverit, aut ipsorum confessor
ordinaverit, seu iuxta eorum conditiones quantum in ebdomadaZeitspanne: 1 Woche pro eorum victu exponerent, erogaverint, hinc ad quinquenniumZeitspanne: 5 Jahre a dato presentium computandum easdem anniZeitspanne: 1 Jahr iubilei proxime elapsi indulgentias et peccatorum remissiones consequantur, quas
fideles ipsi eodem annoZeitspanne: 1 Jahr iubilei certas alme urbis ecclesias ad hoc deputatas visitantes iuxta aliarum nostrarum et quorundam predecessor nostrorum super hoc confectarum litterarum seriem et tenorem consecuti fuerunt et consequi potuerunt.
Indulgentias autem et remissiones
ad instar iubilei huiusmodi et ipsum iubileum, de plenitudine potestatis et domini nostri Jesu ChristiPerson: miseratione confisi, tenore presentium eisdem visitantibus et erogantibus usque ad dictum quinquenniumZeitspanne: 5 Jahre inclusive concedimus et elargimur. Eodem vero quinquennioZeitspanne: 5 Jahre elapso singulis festi et octave huiusmodi diebus annuatimWiederholte Zeitspanne: 1 Jahr visitantibus et erogantibus predictis septem annosZeitspanne: 7 Jahre et totidem quadragenasZeitspanne: 40 Tage de iniunctis eis penitentiis misericorditer in domino relaxamus. Et nichilominus, ut christifideles ipsi ad easdem ecclesias pro
consequendis huiusmodi indulgentiis ac remissionibus huiusmodi confluentes conscientie pacem et animarum salutem deo propitio consequantur, purgatisque eorum cordibus ad illas suscipiendas constituantur promptiores spiritu gratie salutaris, dilectis filiis Gentili de SpoletoPerson: 1 et
Francisco de PetruciisPerson: , nuntiis et oratoribus nostris, et in eorum absentia duobusMenge: 2 per eos deputandis, confessores tot quot voluerint ydoneos deputandi seculares vel quorumvis ordinum regulares in dictis ecclesiis et in earum circuitibus, ipsisque confessoribus audiendi confessiones
quorumcunque christifidelium easdem ecclesias visitantium, et pro maiori eorum quiete ac conscientiarum suarum examinatione etiam per octo diesZeitspanne: 8 Tage ante tempus huiusmodi indulgentiarum et in illo ac post illud per octo alios diesZeitspanne: 8 Tage eorum confessionibus diligenter auditis eos omnes et singulos
durante dicto quinquennioZeitspanne: 5 Jahre ab universis et singulis criminibus, excessibus, delictis et peccatis, etiam sedi apostolice reservatis, preterquam in casibus in bulla «Cene Domini» quotannisWiederholte Zeitspanne: 1 Jahr publicari solita contentis, post vero dictum quinquenniumZeitspanne: 5 Jahre in singulis casibus, in quibus
episcopi absolvere possunt duntaxat, absolvendi et penitentiam salutariter iniungendi, ac durante quinquennioZeitspanne: 5 Jahre huiusmodi vota quecunque, preterquam ultramarino, prefatorum apostolorum Petri et PauliOrganisation: et sancti JacobiPerson: in CompostellaOrt: ac religionis, in alia pietatis opera
commutandi plenam et liberam auctoritate predicta harum serie concedimus potestatem et facultatem omnimodam. Et insuper, ne propter alias indulgentias in illis forsan partibus concessas et imposterum concedendas premissarum indulgentiarum explicatio impediatur, aut
christifidelium huiusmodi mentes ad illarum salutari premio retrahantur, universis et singulis cuiuscunque dignitatis, status, gradus vel conditionis aut preeminentie personis, ne in civitate et diocesi ConstantiensiOrt: indulgentias plenarias publicare aut executioni demandare, seu publicari aut executioni demandari facere presumant aut permittant, sub excommunicationis late sententie pena eo ipso incurrenda districtius inhibemus, quascunque alias indulgentias per nos concessas quoad civitatem et diocesin ConstantiensemOrt: predictas
videlicet pro octo diebusZeitspanne: 8 Tage singulis annis predictis dicto quinquennioZeitspanne: 5 Jahre durante suspendentes nulliusque firmitatis existere decernentes.
Ceterum quia forsan nonnulli malignitatis spiritu imbuti in publicationibus indulgentiarum et litterarum huiusmodi
se remissos seu rebelles vel negligentes reddere niterentur, auctoritate et tenore, quibus supra statuimus et decernimus, quod, quicunque locorum ordinarii aut eorum vicarii vel officiales seu abbates aut alterius cuiuscunque dignitatis ecclesiastice seu alio inferiori
gradu constitute, siKorrigiert: sivea parochialium ecclesiarum rectores seu eorum vicarii aut locatenentes vel alias ecclesiastice vel mundane cuiuscunque dignitatis, status, gradus vel conditionis, qui pro parte dictorum capitulorum fuerint requisiti, etiam si religiosi mendicantes
fuerint, non obstante quocunqe privilegio, quod minime eis quoad hoc volumus suffragari, presentes litteras et singula in eis contenta, ut ad veram singulorum notitiam deveniant, debite non publicaverint, et illas publicare non permiserint, seu se in illis
affectata malitia negligentes aut rebelles reddiderint, excommunicationis sententiam eo ipso incurrant, cum suspensione a divinis.
Et ne religiose persone, infirmi, senexKorrigiert: senesb, pregnates et alias quomodolibet impediti dicti TuricensiOrt: opidi, illique subiectorum
castrorum, villagiorum et villarum, aliorumque locorum ConstantiensisOrt: , BasiliensisOrt: et CuriensisOrt: diocesis incole utriusque sexus, nequeuntes easdem ecclesias pro consequenda indulgentia predicta commode visitare, careant propterea indulgentia memorata, eis, si de facultatibus
suis tantum, quantum eorum devotio eis dictaverit, seu eorum confessor eis consuluerit, ad ipsas ecclesias miserint, easdem indulgentias, quas consequerentur, si ecclesias ipsas dicto tempore visitarent, elargimur. Non obstantibus, quibuscunque similium
vel aliarum quarumcunque indulgentiarum specialibus vel generalibus suspensionibus et revocationibus per nos aut predecessores nostros, illis etiam quacunque causa vel ratione, etiam si pro quacunque expeditione contra ChristiPerson: nominis iniurias, vel sub quavis verborum forma factis et faciendis, quas, etiam si de illis eorumque totis tenoribus specialis et expressa ac non sub conditione mentio habenda foret, ad litteras et concessiones huiusmodi se minime extendere decernimus per presentes.
Preterea quia
difficile foret, presentes originales litteras ad loca quecunque ubi expediens fuerit deferre, volumus et auctoritate et tenore predictis decernimus, quod earum transsumptis, sub sigillo cuiuscunque antistis seu persone in ecclesiastica diginitate constitute
manibus duorumMenge: 2 notariorum publicorum debite subscriptis, fides adhibeatur indubia, et illis ubicunque stetur in omnibus et per omnia, perinde acsi presentes originales littere exhiberentur. Presentibus, quod indulgentias et remissiones anniZeitspanne: 1 Jahr iubilei
ac facultatem absolvendi in casibus sedi predicte reservatis, post quinquenniumZeitspanne: 5 Jahre minime, quoad vero indulgentiam septem annorumZeitspanne: 7 Jahre et totidem quadragenarumZeitspanne: 40 Tage ac alias in eisdem litteris contenta, perpetuis futuris temporibus valituris.

Datum RomeAusstellungsort: apud Sanctum PetrumAusstellungsort: anno incarnationis dominice millesimo quadringentesimo septuagesimo nono, quarto idus iuliiOriginaldatierung: 12.7.1479, pontificatus nostri anno octavoZeitspanne: 8 Jahre.
[Kanzleivermerk auf der Plica:] G.Guido BonattusPerson:
[fol. v]Seitenumbruch
[Vermerk auf der Rückseite:] RtaRegistrata apud me, L. GrifumPerson:
[Vermerk auf der Rückseite:] 1479Originaldatierung: 1.1.1479 – 31.12.1479
[Vermerk auf der Rückseite:] RegistRegister fol. 34Menge: 342

Anmerkungen

  1. Korrigiert: sive.
  2. Korrigiert: senes.
  1. Zu Gentilis de SpoletoPerson: vgl. Jezler 1994, S. 244.
  2. Dieser Vermerk bezieht sich auf den um 1730 durch Johann Jakob ScheuchzerPerson: angelegten Codex Diplomaticus Turicensis (StAZH G I 69).