check_box_outline_blank zoom_in zoom_out
SSRQ ZH NF I/2/1 93-1

Sammlung Schweizerischer Rechtsquellen, I. Abteilung: Die Rechtsquellen des Kantons Zürich. Neue Folge. Erster Teil: Die Stadtrechte von Zürich und Winterthur. Zweite Reihe: Die Rechtsquellen der Stadt Winterthur. Band 1: Die Rechtsquellen der Stadt Winterthur I, von Bettina Fürderer

Zitation: SSRQ ZH NF I/2/1 93-1

Lizenz: CC BY-NC-SA

Genehmigung der Statuten der Priesterbruderschaft an der Pfarrkirche in Winterthur durch den Bischof von Konstanz

1467 September 26. Konstanz

Bischof Hermann von Konstanz bestätigt auf Bitten des Rektors und der Kapläne an der Pfarrkirche in Winterthur die von ihnen errichtete Bruderschaft und ihre Statuten. Er ordnet an, dass die gegenwärtigen und künftigen Mitglieder der Bruderschaft folgende Bestimmungen einhalten sollen: Bei Empfang, Tausch oder Niederlegung einer Pfründe der Pfarrkirche, des Amts des Rektors oder einer Kaplanei sowie im Todesfall muss der Bruderschaft binnen Monatsfrist 1 Gulden gezahlt werden. Diese Einnahmen sollen gemäss den Beschlüssen der Bruderschaft verwendet werden (1). Einmal im Jahr soll die Jahrzeit aller Mitbrüder sowie der lebenden und verstorbenen Wohltäter mit Vigil und Seelenamt begangen werden. In gleicher Weise sollen der siebte und der dreissigste Tag des Begräbnisses eines Mitbruders begangen werden. Wer nicht teilnimmt oder die Messe nicht feiert, wird mit einer Busse von 3 Schilling Haller belegt (2). Wenn sich Aussenstehende wie der Rat von Winterthur gegen den Rektor und die Kapläne wenden, soll das Kapitel das weitere Vorgehen festlegen (3). Streitfälle um Jahrzeiten, Pfründen oder Riten sollen nach Möglichkeit vor dem Rektor und den Kaplänen gütlich verhandelt und entschieden werden (4). Der gewählte Prokurator hat die Vollmacht, die Mitbrüder einzuberufen. Bei unbegründeter Abwesenheit ist ein Bussgeld von 3 Schilling Haller zu zahlen (5). Das Kapitel trifft seine Entscheidungen per Mehrheitsbeschluss. Was verhandelt wird, soll geheim gehalten werden (6). Der Anteil der Präsenzgelder wird bei Abwesenheit einbehalten, Ausnahmen gelten für die jährliche Badekur, Verwandtenbesuche oder Aderlasse an den vier Terminen 11. November, 3. Februar, 1. Mai und 24. August. Bei Mitgliedern, die zur Ader gelassen werden, gilt diese Regelung nur für den ersten Tag (7). Wer in den Vigilien, die ihn selbst betreffen, nicht persönlich seinen Platz einnimmt oder sich vertreten lässt, bevor die Formel des Vaterunsers „Und führe uns nicht in Versuchung“ zur ersten Nokturn gelesen wird, oder im Chor ohne Grund umhergeht und seinen Platz nicht besetzt und bei dem Visitieren der Gräber morgens und abends nicht anwesend ist oder sich vertreten lässt, gilt als abwesend und erhält keinen Anteil an den Präsenzgeldern (8). Weder der Rektor noch der Rat noch Dritte sollen dem Kapitel unübliche Pflichten auferlegen (9). Der Aussteller siegelt.

  • Signatur: STAW URK 1161.1
  • Originaldatierung: 1467 September 26
  • Überlieferung: Original
  • Beschreibstoff: Pergament
  • Format B × H (cm): 44.5 × 39.0 (Plica: 7.0 cm)
  • 1 Siegel:
    1. Bischof Hermann von KonstanzPerson: , angehängt an Pergamentstreifen, fehlt
  • Sprache: Latein
  • Regest
    • REC, Bd. 4, Nr. 13335

  • Signatur: EAF HA 318, S. 89
  • Originaldatierung: 1467 September 26
  • Überlieferung: Entwurf
  • Beschreibstoff: Papier
  • Format B × H (cm): 23.0 × 32.0
  • Sprache: Latein
  • Signatur: STAW URK 1161.2
  • Originaldatierung: 1467 September 26
  • Überlieferung: Übersetzung
  • Beschreibstoff: Papier
  • Format B × H (cm): 45.0 × 31.5
  • Sprache: Deutsch

Die Bruderschaft war eine verbreitete berufsständische Organisationsform, die religiöse, soziale und karitative Ziele verfolgte, vgl. SSRQ ZH NF I/2/1, Nr. 83. Auch an Pfarrkirchen schlossen sich Priester zu Bruderschaften zusammen, um ihre Interessen zu vertreten, die zahlreichen Messstiftungen zu erfüllen, das Totengedenken zu organisieren und durch interne Konfliktregulierung und Disziplinarmassnahmen äusserer Einflussnahme vorzubeugen. Zu den Priesterbruderschaften allgemein vgl. Prietzel 1995, S. 411-422; zu WinterthurOrt: vgl. Illi 1993, S. 144.

Die vorliegenden Statuten der WinterthurerOrt: PriesterbruderschaftOrganisation: wurden zwei Jahrzehnte später ergänzt und modifiziert und am 9. November 1488 durch Bischof OttoPerson: von KonstanzOrt: bestätigt. Anlass waren Differenzen zwischen den Kaplänen und dem Schultheissen und RatOrganisation: gewesen, die durch Graf Heinrich von MontfortPerson: , Domherr von KonstanzOrt: und AugsburgOrt: , Generalvikar Konrad WinterbergPerson: und den bischöflichen Kanzler Martin PremmingerPerson: beigelegt werden konnten (STAW URK 1643). Hierbei setzte sich die städtische Obrigkeit für die Stärkung ihrer Rechte und die des Rektors, für einen besseren Schutz der Gläubiger verstorbener Kapläne, für die Präzisierung der Anforderungen für den Bezug der Präsenzgelder und für die Belange Bedürftiger ein, die das übliche Stiftungskapital für eine Jahrzeit nicht aufbringen konnten. Die Kapläne protestierten gegen die ohne ihre Zustimmung erlassenen Statuten (STAW URK 1663). Der Streit währte jahrelang, bis sich beide Seiten im Jahr 1508 auf einen Kompromiss verständigen konnten (STAW URK 1922; STAW URK 1924). Zu den Einzelheiten vgl. Ziegler 1900, S. 26-28, 57-62. Das Vermögen der PriesterbruderschaftOrganisation: floss im Zuge der Reformation in den Armenfonds (STAW AM 177/8; SSRQ ZH NF I/2/1 236-1).

Editionstext


HermannusPerson: dei et apostolice sedis gracia episcopus ConstanciensisOrt: universis et singulis presentibus et posteris subscriptorum noticiam indubitatam cum salute in domino sempiterna.

Pastoralis nostri impositi humeris officii deposcit sollicitudo, ut ea, que in divine laudis ac salutis animarum augmentum subiectorumque commodum, pacem et tranquillitatem pie
inspecta sunt et salubriter ordinata, paterne confoveamus, et ne temporis tractu deficiant, auctoritatis nostre presidio roboremus, prout rerum et temporum qualitatibus et circumstanciis pensatis in deo conspicimus feliciter expedire. Sane itaque pro parte dilectorum in Christo rectoris et cappellanorum parrochialis ecclesie in WinterthurOrt: nostre
diocesis oblata nobis peticio continebat, quod ipsi zelo devocionis succensi suarum ac benefactorum suorum omniumque christifidelium vivorum et defunctorum animarum salutem efficacius per pia et bona opera efficere cupientes et procurare, ut eciam per hoc in caritate unita et solidata frequencioris devocionis ardore et pocioribus
preconiis benedicatur et collaudetur altissimus, quies et salus amplientur animarum atque pax et tranquillitas inter eos et successores suos servetur, quan[dam]Auslassung, ergänzt nach EAF HA 318, S. 89a fraternitatemOrganisation: per ipsos rectorem et cappellanos et eorum successores perpetuis temporibus favente domino peragendam cum quibusdam aliis ordinacionibus inter
se observandis instituerint ac pro execucione earundem confraternitatisOrganisation: et ordinacionum nonnulla honesta, licita et racionabilia statuta et capitula a singulariter singulis tenendis constituendisTextvariante in EAF HA 318, S. 89: custodiendisb fecerint et ediderint inferius de verbo ad verbum subinserta. Cum autem, ut dicta peticio subiungebat, ipsi rector et cappellani instituentes premissa, nisi superiorum interveniat approbans auctoritas, formident non subsistere, eapropter officium nostrum pastorale humiliter implorando petiverunt, confraternitatemOrganisation: ac ordinaciones pretactas necnon statuta et capitula circa illas edita per nos auctoritate nostra ordinaria perhennari et stabiliri.
Nos itaque
tenore institucionis dicte fraternitatisOrganisation: atque ordinacionum statutis et capitulis visis, lectis et diligenter examinatis ac perpenso consilio digestis, quia illas et illa
honestas, licitas et racionabiles ac honesta licita et racionabilia fore in clerique honestatem, morum venustatem, ecclesie decorem et divini cultus ac salutis animarum augmentum tendere conspeximus, idcirco peticioni huiusmodi ut licite annuentes institucionem fraternitatisOrganisation: nec non statuta et capitula ordinacionum predictarum, prout sunt subexpressa, omniaque et singula alia inibi comprehensa rata habentes et grata, auctoritate nostra ordinaria duximus confirmanda, approbanda et coroboranda atque presentis scripti patrocinio confirmamus, stabilimus et communimus, volentes et decernentes illas et illa perpetuis temporibus subsistere et a singulariter singulis
fratribus ipsius fraternitatisOrganisation: presentibus et posteris inconvulsas et inconvulsa teneri et custodiri debere. Quarum quidem fraternitatisOrganisation: ordinacionum, statutorum et capitulorum
continencia sequitur et est talis:
In nomine sancte et individue trinitatis feliciter amen. Cum summa sit racio, que pro religione et devocione ac divino cultu fidelium mentes excitat et inducit ac pacem et unitatem inter dei ministros parit et conservat, hinc est, quod nos, Petrus KaiserPerson: rector, singulique cappallaniAuffällige Schreibung ecclesie parrochialis in WinterthurOrt: ConstanciensisOrt: diocesis ad laudem, gloriam et honorem dei omnipotentis et gloriose eius genitricis semperque virginis MariePerson: ac tocius milicie
celestis exercitus, nostrorum et successorum nostrorum cunctorumque fidelium vivorum et defunctorum salutem considerantes et sollicita meditacione perpendentes mortis certitudinem et eius hore incertitudinem et horam illam ac penas flammarum et terribilium cruciatuum infernalium, quas minime evadere possumus nisi
per bonorum operum merita et divini cultus exercicium, nostris, proch dolor, delictis et facinioribusAuffällige Schreibung cottidianis et humana fragilitate causantibus cupientes prevenire
divino invocato auxilio, hanc presentem fraternitatemOrganisation: ac ordinaciones cum singulis statutis capitulis modo et forma subnotatis peragendam et observandas instituimus,
ut sequitur:
c–Item ordinavimus et de novo instituimus laudabilem atque honestam confraternitatemOrganisation: nostri capituli in hunc modum servandam, quod deinceps quicumque in ecclesia parrochiali WinterthurOrt: aut sibi annexo1 adipiscitur prebendam sive rectoratus sive cappellanie, eciam quicumque per amplius inter nos rectorem
et cappellanos, qui sumus et erimus, suam prebendam aut beneficium permutaverit vel libere resignaverit, ad persolvendum unum aureum RenensemWährung: 1 Rheinischer Gulden vel in valore
tottAuffällige Schreibung bone et usualis monete confraternitatiOrganisation: nostre infra mensisZeitspanne: 1 Monat spacium, dilacione ac repugnancia omni postpositis, sit obligatus et astrictus. Eciam quilibet ex nostra fraternitateOrganisation:
viam universe carnis transiens post sui obitum iterum ad solucionem unius aurei RenensisWährung: 1 Rheinischer Gulden , modo quo supra sit, obligatus et tales floreni iuxta decretum nostre sepefate confraternitatisOrganisation: ob laudem dei omnipotentis almeque eius genitricis MariePerson: atque salutem animarum in usus converti et expendi debent, prout magis expedire videtur.2
Et ut
nostra pretenta efficaciam sorciantur, ordinavimus, quod singulis annis deinceps in evum semper in anno semelWiederholte Zeitspanne: 1 Jahr devote ac laudabiliter anniversarium omnium confratrum nostri capituli atque
benefactorum vivorum et mortuorum celebrari atque peragi debet de sero cum vigilia et mane missa pro defunctis cantandis. Et quicunque ex nostra confraternitateOrganisation: tam ad vigi[li]Auslassung, sinngemäss ergänztdam quam missam cantandas mature non pareret aut eodem die missam non celebraret, in tribus solidis Hallensium monete ThuricensisWährung: 3 Zürcher Schillinge pro qualibet vice irremissibiliter solvendis punietur. Sic eciam pariformiter peragere volumus atque debemus deposiciones septimasZeitspanne: 7 Tage atque tricesimasZeitspanne: 30 Tage cuiuslibet confratris nostri capituli cum vigilia et missa cantandis et missarum
celebracionibus sub absencium pena prescripta.
Articuli vero aliarum ordinacionum sunt hii: Item si domini proconsules vel quivis alter de nostro capitulo non existens aliqua dicta aut
facta rectorem ecclesie et singulos cappellanos tangencia obicerent, nulla responsio per quemquam ex nobis dari, sed dilacio et suspensio responsionis fieri debet, quousque per nostrum capitulum,
quid utilius ac salu[b]Auslassung, sinngemäss ergänzterius sit, adinveniatur.
Item cause anniversariorum, beneficiorum aut rituum laudabilium seu casuum quorumcumque ecclesiam tangencium
coram sepefatis dominis rectore et capellanis tamquam arbitris amicabiliter debent tractari et determinari, si possunt, sin autem tunc remittantur superioribus.3
Item quod quilibet noster electus procurator4 habet auctoritatem singulos confratres nostri capituli capitulariter convocare sub pena trium solidorum HallensiumWährung: 3 Schillinge usualis ac bone monete irremissibiliter persolvendorum, nisi sui absenciam causa racionabilis et efficax sufficienter excuset. Qui quidem solidi penales sic extorssi ad depositum poni et reservari debent, ut, cum nostrum capitulum aliquomodo
pregravetur in quacumque causa possit per hoc sublevari.
Item saniori parti in capitulo cuicumque decreto adherenti debet sta[r]Beschädigung durch Loch, sinngemäss ergänztfi et tractata in nostro capitulo per iuramentum prestitum silencio reserventur. Item quicumque de capitulo nostro semel in annoWiederholte Zeitspanne: 1 Jahr visitaret thermas aut parentes seu amicos [vel]Beschädigung durch verblasste Tinte, sinngemäss ergänztg qui minutus foret5 iuxta quatuorMenge: 4 minuciones
generales scilicet MartiniPerson: Datum: 11. November (Termin/Frist), PlasiiPerson: Datum: 3. Februar (Termin/Frist), PhilippiPerson: Datum: 1. Mai (Termin/Frist) et BartholomeiPerson: Datum: 24. August (Termin/Frist) aut in negociis sue prebende existeret aut notabili infirmitate pregra[v]Beschädigung durch Loch, sinngemäss ergänztheretur, quilibet talis porcionis presencie nostri
chori medio tempore occurrentis, non obstante s[ui]Beschädigung durch verblasste Tinte, sinngemäss ergänzti absencia, tanquam alii presentes expers non reputatur, extra tamen casus pretactos singuli [ab]Beschädigung durch Loch, sinngemäss ergänztjsentes partes presencie neglecte non recipient, sed
cedent partes neglecte locis suis deputatis. De minutis tamen loquendo primam diem sue minucionis neque alios sequentes, dumtaxat denotamus.
Item quicumque ex nostro capitulo
sive rector sive cappellanus in omnibus vigiliis mortuorum ipsum saltem tangentibus sive cantandis sive legendis per se aut eius vices gerentem in loco sue sedis de facto non paret, priusquam ad primum
nocturnum legatur clausula dominice oracionis «Et ne nos inducas in temptacionem», talis pro absente reputatur. Nec particeps erit presencie huius non obstante, quod illo dicto continuo subintraret aut alias
in foribus ecclesie existeret et quilibet infra vigilias in choro hincinde absque neccessitate fagansAuffällige Schreibung sedemque propriam non occupans. Similiter in visitacionibus mane seroque non presens per se aut
eius vicem tenentem pro absente reputatur.6
Item ut nostrum capitulum deinceps antiquis ac laudabilibus consuetitudinibusAuffällige Schreibung et ritibus hucusque servatis omni gravamine laborum nostro choro
prius non consuetorum aut novarum invencionum aut institucionum rectoris ecclesie, proconsulum aut quorumcumque aliorum procul positarum gaudeat atque foveatur.7
In quorum fidem et testimonium premissorum litteras presentes inde fieri et sigilli nostri pontificalis iussimus et fecimus appensione communiri. Datum in aula nostra ConstanciensiAusstellungsort: , anno domini millesimo quadringentesimo sexagesimo septimo, die vicesima sexta mensis septembris, indictione quintadecimaOriginaldatierung: 26.9.1467.
Auslassung in EAF HA 318, S. 89
–c
[Taxvermerk unter der Plica:] RRecipe ii florflorenumWährung: 2 Gulden
[fol. v]Seitenumbruch
[Vermerk auf der Rückseite von Hand des 19. Jh.:]
Confirmatio confraternitatis cappellanorum
VitodurensiumOrt:
Organisation:
et statutorum eorum

Anmerkungen

  1. Auslassung, ergänzt nach EAF HA 318, S. 89.
  2. Textvariante in EAF HA 318, S. 89: custodiendis.
  3. Auslassung in EAF HA 318, S. 89.
  4. Auslassung, sinngemäss ergänzt.
  5. Auslassung, sinngemäss ergänzt.
  6. Beschädigung durch Loch, sinngemäss ergänzt.
  7. Beschädigung durch verblasste Tinte, sinngemäss ergänzt.
  8. Beschädigung durch Loch, sinngemäss ergänzt.
  9. Beschädigung durch verblasste Tinte, sinngemäss ergänzt.
  10. Beschädigung durch Loch, sinngemäss ergänzt.
  1. In der deutschen Übersetzung lautet diese Phrase «in der pfarrkilchen ze WintterthurOrt: oder im spittalOrganisation: daselbs» (STAW URK 1161.2).
  2. Dieser Artikel wurde 1488 dahingehend präzisiert, dass im Todesfall eine allfällige Bezahlung der Ausstände bei Gläubigern Vorrang hatte vor der Entrichtung der Abgabe von 1 Gulden an die BruderschaftOrganisation: (STAW URK 1643).
  3. In den modifizierten Bestimmungen, die der Bischof von KonstanzOrt: am 9. November 1488 bestätigte, wurde an dieser Stelle eine Vorbehaltsklausel zugunsten der Rechte des Schultheissen und RatsOrganisation: eingefügt (STAW URK 1643).
  4. Der Prokurator oder Schaffner stammte zwar aus den Reihen der Mitglieder der BruderschaftOrganisation: , wurde aber gegenüber der städtischen Obrigkeit vereidigt (SSRQ ZH NF I/2/1 127-1).
  5. In der deutschen Übersetzung: «der im latt ze ader» (STAW URK 1161.2).
  6. Die modifizierten Bestimmungen von 1488 verlangten die Anwesenheit von Anfang bis Ende der Vigil als Bedingung für den Bezug der Präsenzgelder (STAW URK 1643).
  7. 1488 wurde dieser Artikel gestrichen (STAW URK 1643).